Bilimsel bir gelişimin sağlanabilmesi için etkili iletişim son derece gereklidir. Bir araştırmanın tamamlanabilmesi için ondan elde edilen sonuçların bilimsel toplantılarda sunularak ya da yayınlanarak bilim camiası ile paylaşılması gerekir. Yayın yapmanın temel avantajlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• Araştırma sonuçlarının paylaşılması bu sonuçların diğer insanlar tarafından da değerlendirilmesine ve varsa hataların, eksiklerin eleştirilmesine imkân tanır.
• Araştırma sonuçlarının paylaşılması diğer bilim insanlarının ve toplumun bu sonuçlardan faydalanmasının önünü açar.
• Araştırmaların sonuçları daha sonra yapılacak araştırmalar için temel oluşturur.
• Çalışma sonuçlarının yayınlanması sayesinde benzer çalışmaların diğer araştırmacılar tarafından yapılması, dolayısıyla da zaman ve kaynak israfı büyük oranda azalır.
• Yapılan yayınların sayısı ve kalitesi belirli ölçülerde de olsa araştırmacının bilimsel yetkinliğini ortaya koyduğu için araştırmacıların proje kaynaklarından faydalandırılmasında ve akademik atama ve ilerlemelerin belirlenmesinde kullanılır.

Sağlık bilimleri alanında çalışan akademisyenlerin aklında tutması gereken en temel noktalardan biri ancak başarılı bir çalışmanın iyi bir makaleye dönüşebileceğidir. Güncel olmayan, yenilik getirmeyen, materyal-metot kısmında hatalar olan ya da sonuçlarının uygulama sahası olmayan bir çalışmanın tamamlandıktan sonra yayına dönüştürülmesinde ciddi problemler yaşanır. Dolayısıyla her şeyden önce çalışmanın baştan çok iyi planlanması gereklidir.

Başarılı planlanmış bir çalışmanın taşıması gereken pek çok özellik vardır. Bunlardan en önemli olanları şöyle sıralanabilir:

• Mantıklı bir çıkış noktasına sahip
• Bir açığı ya da bilinmeyeni çözmeye yönelik
• Test edilebilir
• Sonuçları uygulanabilir

Araştırmayı planlarken, araştırma sonuçlarının ileride yayın olacağını düşünmek bu açıdan çok önemlidir. Araştırmacının daha çalışmayı planlama aşamasında “ben bu araştırmayı tamamlayıp bir dergiye yayınlanmak için gönderdiğimde makalemi inceleyecek olan hakemler çalışmamla ilgili olarak neyi eleştirirler” sorusunu aklında bulundurması araştırmasını titiz bir şekilde planlamasını sağlar. Araştırmanızı planlarken ya da sonuçlarınızı yazarken eğer aklınızda “bunu yapmasam ya da yazmasam acaba eleştiri alır mıyım, acaba hakemler bunu fark ederler mi” şeklinde bir soru varsa, bu korkunuz çoğu zaman gerçeğe dönüşür; çalışmanızdaki eksik kısım eğer önemliyse çalışmanızı yayınlama şansınızı dahi kaybedebilirsiniz.

Araştırmaların planlanması aşamasında yapılan en önemli hatalardan biri de yeterince kaynak okunmamasıdır. Pek çok araştırmacı ne yazık ki çok sınırlı bir kaynak taraması yaptıktan sonra çalışmasını planlayıp yapmakta, kaynakların önemli bir kısmını ise çalışmasını tamamladıktan sonra makaleyi yazma aşamasında okumaktadır. Bu da çalışmalarda önemli eksiklerin kalmasına ya da daha önce yapılmış olan çalışmaların tekrar edilmesine yol açar. Yeterince kaynak taraması yapılmadığı için makalede örneğin “…. ilk kez bu çalışmada ortaya konmaktadır” benzeri bir cümlenin kurulması ve bunun doğru olmadığının makaleyi inceleyen hakemler tarafından ortaya konması, araştırmacıların konu hakkında yeterince kaynak taraması yapmadan çalışmayı gerçekleştirdiklerini düşündürür ve dolayısıyla da o makalenin yayınlanma olasılığını azaltır.

Pek çok araştırma makalesinin yayınlanma aşamasında sorun oluşturan konulardan biri materyal-metot kısmında yapılan hatalardır. Çalışmada kullanılan denek ya da hasta sayısının yeterli olup olmadığının ve kullanılan metotların araştırılan soruyu doğru şekilde ölçüp ölçmediğinin iyi düşünülmesi gerekir. Çalışma öncesi ön istatistik değerlendirme yapmak, çalışma tamamlandıktan sonra istatistik açıdan farkları ortaya koyacak sayıda denek içeren grupların oluşturulabilmesi açısından çok önemlidir. Denek sayısının az olması gruplar arasındaki farkın ortaya konamamasına, fazla olması ise hayvan refahı ve etik açılarından problemlere yol açabilir. Bazen yıllarca sürecek olan bir çalışma denek gruplarının ve denek sayılarının uygun seçilmemesinden ötürü beklenen sonuçları vermez ve makale olarak saygın bir dergide yayınlanma olasılığı azalır. Dolayısıyla çalışmanın ana hatlarının, beklenen sonuçların büyüklüğünün ve denek sayılarının istatistik konusunda yetkin birine danışılması ve denek sayıları ile grupların buna göre ayarlanması yerinde olacaktır.

Gerek bilimsel bir araştırmanın planlanması,  gerekse araştırma sonuçlarının makaleye dönüşmesi aşamalarında güvenilir bir meslektaştan yardım almak her zaman için çok faydalı bir yöntemdir. Çalışmanızda yer almayan, ancak bilimsel açıdan yetkin olduğunu düşündüğünüz bir meslektaşınız dışarıdan bir göz olarak araştırma planınızda sizin gözden kaçırmış olabileceğiniz önemli noktaları fark ederek size çok önemli geri bildirimler sağlayabilir. Eğer böyle bir imkanınız varsa mutlaka değerlendirmelisiniz.

Hasta hakları, hayvan refahı ve etik ile ilgili konular giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Çalışmanıza başlamadan önce etik kurul raporu almanız gerekiyorsa mutlaka gerekli girişimlerde bulunun.

Çalışmaların planlanması ve yapılması aşamasındaki önemli noktalardan biri de çalışmanın yapılması esnasında ortaya çıkabilecek olan aksaklıklara karşı hazırlıklı olmak, yedekte B (ve hatta C, D, …) planlarını bulundurmaktır. Çalışmanızı planlarken ihtiyatlı olun ve oluşabilecek aksaklıklara karşı çözümleriniz hazır olsun.

Özetle:

Makale öncesi çalışmanın planlanması ve yapılması aşamasında:

• Çalışmayı planlarken, bunun ileride yayın olacağını düşünün.
• Çalışma planınızı meslektaşlarınıza göstererek önerilerini alın.
• Çalışmayı yapmadan önce konunuza hakim olun, bolca kaynak okuyun.
• Aklınızda “çalışmamda bu kısmı yapmayacağım, acaba isterler mi?” sorusu kalmasın.
• Çalışmaya yönelik ön istatistik değerlendirme yapın.
• Çalışma için gerekiyorsa etik kurul raporu alın.
• Kullanacağınız yöntemin uygunluk ve yeterliliğinden emin olun.
• Sonuçları doğru şekilde ölçtüğünüzden ve değerlendirmelerini doğru şekilde yaptığınızdan emin olun.
• Çalışmanız sırasında oluşabilecek olumsuzluklara hazırlıklı olun, B (ve mümkünse C, D, …) planınız düşünülmüş olsun.

Yapılan bilimsel çalışmaların sonuçlarının diğer bilim insanları ve toplumla paylaşılmasında araştırma makaleleri (research article) en yaygın ve temel bilimsel yayın şekli olarak kabul edilebilir. Bir araştırma makalesi başlıca aşağıdaki bölümlerden oluşur.

• Başlık (Title)
• Özet ve anahtar kelimeler (Summary and keywords)
• Giriş (Introduction)
• Materyal ve metot (Materials and methods)
• Sonuçlar (Results)
• Tartışma ve sonuç (Discussion and conclusion)
• Teşekkür (Acknowledgement)
• Kaynaklar (References)

Araştırma makalesi yazımında esas alınan bu genel yapı bazı kaynaklarda IMRAD olarak geçer. IMRAD Introduction, Materials and methods, Results And Discussion kelimelerinin ilk harflerinin birleştirilmesi ile oluşturulmuş bir kısaltmadır. Bu başlık yapısı araştırma makaleleri için geçerli olup farklı dergiler ve makale türleri arasında değişiklik gösterebilir. Editöre mektupların (letter to the editor), tarama makalelerinin (review) ve kongre özetlerinin (congress proceedings) düzenleri bu yapıdan çok daha farklı olup, bu kitabın ilgili bölümlerinde açıklanmaktadır.

Bir makaleyi hazırlarken dikkat edilmesi gereken en temel noktaları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

Yazım aşamasında:

• Editör ve hakemlerin gözünde makaleyi yazmaya gösterdiğiniz özenin, araştırmanızı yaparken gösterdiğiniz özenin de bir yansıması olduğunu unutmayın. Mümkün olduğunca düzenli ve hatasız bir makale yazmaya çalışın.
• Bir ifadeyi ortaya koymanın tek bir yolu olmadığını unutmayın; takıldığınız noktalarda kendinizi başka yollarla ifade etmeyi deneyin.
• Çalışma sürerken ya da bittikten hemen sonra yazın.
• Makalenizi okuyacak pek çok insanın ana dilinin İngilizce olmayacağını unutmayın; net ve anlaşılır cümleler kurun.
• Uzun cümleler ve ağır bir İngilizce kullanımının, iyi İngilizce bilgisi demek olmadığını unutmayın.
• Makalenizi göndereceğiniz derginin yazım kurallarını mutlaka kontrol edin ve bu kurallara uyun.
• Rahatsız edici ortamlarda çalışmayın; gerekirse yazmaya ara verin.
• Anlaşılır cümleler kurun. İfade etmek istediğiniz düşünceyi mümkün olan en kısa şekilde ifade edin.
• Çok uzun ya da çok kısa cümleler kurmayın.
• Pasif cümleleri ve Latince terimleri aşırı derecede kullanmaktan kaçının.
• Kaynak yazımı için özel bir kaynak düzenleme programı kullanmıyorsanız metin içerisindeki kaynaklarınızı yazarken son ana kadar yazar ismi ve yayın yılını kullanın, numaralama kullanmayın (aksi takdirde kaynak eklediğinizde ya da çıkardığınızda numaralar karışacaktır).
• Telif hakkı ihlali oluşturabilecek konulara dikkat edin.

Son kontrol aşamasında:

• Yazımın bitirilmesi ile son kontrol arasına süre koyun.
• Ekrandan okumayın, çıktı alın (çok çevreci bir davranış olmasa da, çıktıdan okumak hataların görülmesinde bilgisayar ekranından okumaktan her zaman daha iyi sonuç verir).
• Makalenizi kelime kelime kontrol ederek okuyun.
• Kontrol edeceğiniz noktaları (örneğin kaynakların hem metin içerisinde, hem de kaynak listesinde kullanılıp kullanılmadığı; tablo ve resim sıralamasının doğru olup olmadığı; kısaltma kullanımında hata yapılıp yapılmadığı; kullanılan malzemeler için üretici isimlerinin verilmesinde hata olup olmadığı gibi) sırayla kontrol edin; aynı anda hepsini birlikte yapmayı denemeyin.
• Sadece yazım ve noktalamaya değil, anlam düşüklükleri ve stile de dikkat edin.
• Makalenizi çalışmanızda yer almayan ancak bilimsel yetkinliğine inandığınız bir meslektaşınıza okutun.

Gönderme aşamasında:

• Makale ve özet için en fazla kelime sınırlaması olup olmadığını tekrar kontrol edin.
• Dikkat edilmesi gereken başka önemli noktalar (herhangi bir ödeme, gönderilmesi gereken etik kurul raporu kopyası, tüm yazarların makaleyi okuduğunu ve onayladığını gösteren imzalı belge, vs) olup olmadığını kontrol edin.

Genel olarak:

• Makale derginin istediği yapıda hazırlanmalı ve mümkün olan en iyi şekilde dergiye sunulmalıdır.
• Etikle ilgili konulara önem verilmeli, çalışma ancak gerekli tüm izinler alındıktan sonra başlatılmalıdır.

Başlık:

• Başlık çok genel ya da çok detaylı olmamalıdır. En uygun makale başlığının nasıl olması gerektiği konusunda bir fikir birliği yoktur. Bazı uzmanlar sadece makalenin konusunun belirtildiği tanımlayıcı (descriptive) başlıkları önerirken, bazı uzmanlar ise çalışmanın sonucunu da belirten bilgilendirici (declarative, informative) başlıkları önermektedir.
• Başlık olarak tam cümle kurma zorunluluğu yoktur.

 Özet:

• Özet net ve kısa olmalıdır. Belirtilen bir kelime sınırlaması varsa buna uyulmalıdır.
• Özette makalenin diğer kısımlarına atıf yapılmamalı ve çok gerekmedikçe kısaltma kullanılmamalıdır.
• Özette çalışmanın en önemli sonuçlarına değinilmelidir.

Giriş: 

• Girişte çalışmaya neden ihtiyaç duyulduğu net olarak ortaya konmalıdır.
• Girişte çalışılan konuyla ilgili çok geniş literatür bilgisi vermek yerine, konuyla doğrudan ilişkili kaynaklardaki bilgiler verilmelidir.

Materyal-Metot:

• Materyalin seçimi, çalışmaya dahil etme ve çalışmadan çıkarma kriterleri net olarak belirtilmelidir.
• Kullanılan metot, çalışmaya konu olan problemin çözümüne yönelik ve çalışmanın amacı ile uyumlu olmalıdır.
• Materyal-Metot kısmının yazımında başka bir araştırmacının aynı çalışmayı tekrarlayabileceği kadar detay verilmelidir.
• Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde uygun istatistik yöntem seçilmelidir.

Unutmayın: Eğer materyal seçiminiz, çalışmanın ve çalışma gruplarının düzenlenmesi, kullanılan metot, sonuçların değerlendirildiği analiz yöntemleri gibi konularda hata yapmışsanız, makalenizin hakem eleştirileri doğrultusunda düzeltilmesi çok zor, hatta imkansız olabilir.

Sonuçlar: 

• Sonuçlar açık olarak sunulmalıdır.
• Çalışmanın yapılması ile ilgili olarak Materyal-Metot kısmında takip edilen sıralama Sonuçlar kısmında da benzer şekilde takip edilmelidir.
• Sonuçların sunulmasında metin içerisinde, figürlerde ve tablolarda tekrarlar yapılmamalıdır.
• Metin içerisinde resimlerin ve tabloların geçişi doğru olarak sıralanmalıdır.
• Elde edilen negatif ya da beklenmedik sonuçlar da verilmelidir (negatif sonuçlar her ne kadar can sıkıcı olsa da diğer araştırmacıların aynı çalışmayı tekrar etmemesi açısından önemlidirler).

Tartışma:

• Tartışmada elde edilen tüm önemli sonuçlar tartışılmalıdır.
• Tartışma elde edilen sonuçlarla kaynaklardaki sonuçların kıyaslanması ile sınırlı kalmamalı, sonuçların bu şekilde çıkmasının sebepleri üzerine yorumlar içermelidir.
• Çalışmada yapılamayan ya da eksik kalan kısımlar olduysa bunlar açık yüreklilikle ortaya konmalıdır.
• Çalışma sonuçlarının bilime olan katkısına ve uygulanabilirliğine değinilmelidir.

Aşağıda ana hatları ile makale türleri anlatılmaktadır. Dergilerin yayınladıkları makale türleri ve bunların isimlendirilmesi konularında dergiler arasında farklar olabileceği unutulmamalı ve makale dergiye gönderilmeden önce seçilen derginin yayın ilkelerine mutlaka bakılmalıdır. Örnek olarak aşağıdaki dergilerin yayınladıkları makale türlerini inceleyebilirsiniz:

https://www.bmj.com/about-bmj/resources-authors/article-types

https://www.nejm.org/author-center/article-types

Araştırma Makalesi (Research Article):

Araştırma makaleleri orijinal çalışmaların sonuçlarının yayınlanmasında en fazla kullanılan yayın türüdür. Çoğunlukla bir sorunun cevabını bulmak ya da bir hipotezi test etmek için yapılmış araştırmanın sonuçlarını paylaşmak amacıyla yazılırlar. Genel olarak giriş, materyal-metot, sonuçlar ve tartışma şeklinde sıralanan bir yapıları vardır. Bilimsel değeri yüksek bir makale türü olarak değerlendirilirler.

Örnek:

Cangul IT, Gul NY, Topal A, Yilmaz R. Evaluation of the effects of topical tripeptide-copper complex and zinc oxide on open-wound healing in rabbits. Vet Dermatol, 2006, 17: 417-423

Kısa Bildiri (Short/Brief Communication):

Pilot çalışmalar, kısa klinik raporlar, önemli vaka raporları, vaka serileri ve bazen bilimsel değeri kısıtlı olan ufak araştırmalar bu gruba dahildir. Ufak araştırma şeklindeki “short communication”lar araştırma makalelerine benzer formattadır, ama özet ve alt başlıklar içermez. Başlıklar genelde 10 kelimeyi geçmez ve kelime sınırı vardır (1000 kelime civarı). Bu tür yayınlarda yazarlardan en fazla bir veya iki resim ve tablo kullanmaları istenir.

Örnek:

van der Hoek W, Sarge-Njie R, Herremans T, Chisnall T, Okebe J, Oriero E, Versteeg B, Goossens B, van der Sande M, Kampmann B, Nwakanma D. Prevalence of antibodies against Coxiella burnetii (Q fever) in children in The Gambia, West Africa. Trop Med Int Health, 2013; 18: 850-853

Watkins A, John A, Bradshaw C, Jones J, Jones M. Schizophrenia in high risk opioid users: A short communication on an autopsy study. Psychiatry Res, 2019; 276: 112-114

Olgu Sunusu (Vaka Raporu)(Case Report):

Bazen tek olgu, bazen olgu serisi olarak değerlendirilen yayınlar bu gruba girer. Daha önce rapor edilmemiş ya da nadir olarak gözlenen hastalıklar ya da ilginç bulgularla seyreden vakalar olgu sunusu olarak değerlendirilir. Daha az atıf aldıkları ve dergilerin etki faktörünü (impact factor) azalttıkları için bazı dergiler olgu sunusu yayınlamayı tercih etmezler. Dolayısıyla bu tür bir yayını dergiye göndermeden önce derginin bu tür makaleleri yayınlayıp yayınlamadığını kontrol etmekte fayda vardır.

Örnek:

Akkoc A, Ozyigit MO, Cangul IT. Valvular cardiac myxoma in a dog. J Vet Med A Physiol Pathol Clin Med, 2007; 54: 356-358

Bazı dergiler olgu sunusuyla birlikte yazarların konuyla ilgili geniş bir literatür özeti hazırlamasını da isterler.

Örnek:

Sasatomi E, Nalesnik MA, Marsh JW. Neuroendocrine carcinoma of the extrahepatic bile duct: Case report and literature review. World J Gastroenterol, 2013; 19: 4616­-4623

Roberts DE, Lombard CM. Serous carcinoma of the ovary with squamous differentiation: A case report and a literature review. Int J Gynecol Pathol, 2013; 32: 459-463

Editöre Mektup (Letter to the Editor):

Daha çok ilgili dergide son dönemde yayınlanmış bir makaleyle ilgili yorum yapmak ya da bir konuya dikkat çekmek için yazılan kısa yazılardır. Dergiler bazen bir makaleye yapılan yorumun yanısıra, orijinal makalenin yazarlarının bu yoruma olan cevabını da birlikte yayınlarlar. Bazı dergilerde kısa vaka raporları da (case report) bu yayın formatında yayınlanır. Editöre mektuplar dergilerin etki faktörünün (impact factor) hesaplanmasında kullanılmazlar. Örnekler:

Orijinal makale:

Cabrera González M, Pérez López LM, Martínez Soto G, Gutiérrez de la Iglesia D. Prognostic value of age and Wassel classification in the reconstruction of thumb duplication. J Child Orthop, 2013; 7: 551-557

Bu makaleye eleştiri olarak yazılan Editöre Mektup:

Dijkman RR, van Nieuwenhoven CA, Hovius SE. Letter to the Editor regarding “Prognostic value of age and Wassel classification in the reconstruction of thumb duplication”. J Child Orthop, 2014; 8: 289-290

Yapılan eleştiriye yazarların yanıtı şeklindeki Editöre Mektup:

Cabrera González M, Pérez López LM, Martínez Soto G, Gutiérrez de la Iglesia D. In response to Letter to the Editor regarding: Prognostic value of age and Wassel classification in the reconstruction of thumb duplication. J Child Orthop, 2013; 7: 551-557. J Child Orthop, 2014; 8: 291-292

Bir konuya dikkat çekmek için yazılan Editöre Mektup:

Rathinam S. Letter to the editor – Overarching forensic conclusion categories. J Forensic Sci, 2019; 64: 658

Agrawal A, Eiger D, Jain D, Allman R, Eiger G. The right to write: Who ‘owns’ the case report? Eur J Case Rep Intern Med, 2019; 6: 001005

Kısa bildiri/vaka raporu şeklinde yazılan Editöre Mektup:

McCarthy CM, Stratton JF. Letter to the editor- Familial differentiated vulval carcinoma. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol, 2019; 235: 130-131

Kongre Bildirileri (Congress/Conference Proceedings):

Kongrelerde sunulan sunularla ilgili olan ve çok çeşitlilik gösterebilen yayınlardır. Bazı dergiler (özellikle bir dernek ya da topluluk tarafından yayınlanan dergiler) kongrelerde sunulan tüm sunuların özetlerini derginin belli bir sayısında ya da ek sayı (supplement) olarak verirler. Bazı dergilerde ise davetli konuşmalar daha geniş kapsamlı olarak (örn: tarama [review] şeklinde) yayınlanır. Sadece özeti yayınlanan çalışmaların daha sonra araştırmacılar tarafından makale olarak yayınlanacağı düşünülür.

Örnek:

Vrielink H. Advances and challenges in haemapheresis: Proceedings of the Interdisciplinary European Society for Haemapheresis and Haemotherapy. Transfus Apher Sci, 2013; 48: 125-126

Derleme Yazısı (Review), Sistematik Tarama (Systematic Review) ve Meta-Analiz (Meta-Analysis):

Yukarıdaki yayın türleri dışında kalan ve daha çok diğer araştırmacılar tarafından yapılan yayınların tarandığı, bazı durumlarda kapsamlı istatistik analizlerinin yapıldığı yayınlar bu grupta incelenebilir. Bu tür yayınların isimlendirilmesinde dergiler arasında farklar olabilmektedir. Genel hatlarıyla bahsedecek olursak;

Derleme Yazısı (Review):

Yeni bir bilgi sunmayan, ancak herhangi bir konuda yapılan kapsamlı kaynak taramasını içeren yayınlardır. Bir yazarın derleme yazabilmesi için o konuda bilgi birikiminin ve yayınlanmış makalelerinin olması beklenir. Prestijli dergiler genellikle yazarların gönderdiği derleme yazılarını yayınlamak yerine, kendileri konularında uzman kişileri davet ederek onların yazdığı derleme yazılarını yayınlarlar.

Örnek:

Huang CL, Moe OW. Clinical assessment of phosphorus status, balance and renal handling in normal individuals and in patients with chronic kidney disease. Curr Opin Nephrol Hypertens, 2013; 22: 452-458

Sistematik Tarama (Systematic Review) ve Meta-Analiz (Meta-Analysis):

Sistematik tarama (sistematik derleme) yazısı ise tek bir konuda yazılan ve genellikle meta-analiz sonuçlarına dayanan makale türüdür.

Rombouts AJM, Hugen N, van Beek JJP, Poortmans PMP, de Wilt JHW, Nagtegaal ID. Does pelvic radiation increase rectal cancer incidence? – A systematic review and meta-analysis. Cancer Treat Rev, 2018; 68: 136-144

Bir çalışmanın planlanması ve gerçekleştirilmesi kadar, elde edilen sonuçların en etkili şekilde duyurulması da büyük önem taşır. Makalenin doğru dergiye gönderilmesi hem sonuçların istenen hedef kitleye ulaştırılması ve yaygın etki yapması açısından, hem de araştırmacının akademik ilerlemesine yapacağı katkı açısından değerlidir. Dergi seçimi makalenin yazılmaya başlanmasından önce yapılacak olursa, makale en başından itibaren seçilen derginin istediği yapıda hazırlanır ve bu durum bir kolaylık sağlar.

Makaleyi göndermek için en uygun derginin seçiminde çok sayıda faktörün göz önünde bulundurulması gerekir. Bunlar:

• Derginin hedef okuyucu kitlesi ve kapsamı
• Derginin etki faktörü (impact factor)
• Derginin veri tabanlarında yer alma durumu
• Dergide yayınlanan makalelerin ulaşılabilirliği
• Derginin istediği ücretler
• Dergiye makalenin gönderilmesi-yayınlanması arasında geçen süre

Şimdi bunları sırasıyla inceleyelim:

Bazı dergiler geniş bir okuyucu kitlesine (pratisyen hekimler, genç araştırmacılar, uzmanlar, vs) hitap ederler ve çok farklı konularda yayınlara yer verirler. Bazı dergiler ise daha özelleşmiş bir yayın çizgisindedir ve sadece o alanda çalışan uzmanların (onkologlar, oftalmologlar, vs) ilgileneceği ve anlayabileceği düzeyde makaleleri yayınlarlar. Bir derginin bu açıdan sizin için uygun olup olmadığını belirlerken dergilerin Hedefler ve Kapsam (Aims and Scope) kısımlarını okuyabilir ya da son birkaç sayısına bakabilirsiniz. Unutmayın ki eğer makaleniz derginin yayın çizgisine ve okuyucu profiline uygun değilse editör/yardımcı editör tarafından hakem değerlendirilmesine bile gerek görülmeksizin doğrudan reddedilecektir.

Her araştırmacı elde ettiği sonuçların bilime katkı yapmasını, çok sayıda araştırmacı tarafından okunmasını ve onlar tarafından kaynak olarak kullanılmasını (atıf almasını) amaçlar. Bunun en kolay yolu da çalışmanın okuyucu kitlesi geniş olan, saygın dergilerde yayınlanmasıdır. Bugün bilim dünyasında dergilerin konumlarını belirlemede en yaygın olarak kullanılan yöntem o derginin etki faktörüne bakılmasıdır. Etki faktörü bir dergide yayınlanan makalelerin ortalama olarak ne kadar atıf aldığını gösteren rakamsal bir değerdir. Dergilerin etki faktörleri 1975 yılından beri yıllık liste olarak (Journal Citation Reports [JCR]) yayınlanmaktadır. Bu listeyi hazırlama işi uzun yıllar Thomson Reuters (daha da önce Thomson ISI) isimli özel bir şirket tarafından yapılmış olup, bugün Clarivate Analytics isimli bir şirket tarafından sürdürülmektedir.

Bilim dünyasında dergilerin değerini ve araştırmacıların başarı durumunu belirlemede önemli bir kullanımı olan etki faktörü, aynı zamanda pek çok açıdan da eleştirilmektedir. Etki faktörünün hesaplanma yöntemine olan başlıca eleştiri noktaları bazı yayın türlerinin hesaplamaya katılmaması, değerlendirmenin sadece iki yıllık bir dönemi kapsaması ve kendi kendi yapılan atıfların da hesaplamaya katılıyor olmasıdır.

Yukarıda bahsedilen tüm bu eleştiri noktalarından dolayı pek çok araştırmacı ya da kurum, bilimsel başarının değerlendirilmesinde etki faktörüne alternatif olarak kullanılabilecek farklı değerlendirme yöntemleri önermişlerdir. Bunların başlıcaları şunlardır:

• • Eigenfactor score
  • Article influence score
  • H-index
  • Immediacy index
  • Journal cited half-life
  • SCImago journal & country rank (Scopus-Elsevier)

Her bir yıl için etki faktörü hesaplanırken önceki iki yılda o dergide yayınlanmış olan makale sayısı ile o makalelerin almış olduğu atıflar hesaplamaya katılır. Atıf sayısının yayınlanan makale sayısına bölünmesiyle etki faktörü belirlenmiş olur.

Örneğin hayali Journal of Unpublishable Data için 2020 yılı etki faktörünü hesaplayalım:

• • Journal of Unpublishable Data dergisinde 2019 yılında yayınlanan makale sayısı: 40
  • Journal of Unpublishable Data dergisinde 2018 yılında yayınlanan makale sayısı: 50
  • Journal of Unpublishable Data dergisinde 2019 yılında yayınlanan makalelerin 2020 yılında aldığı atıf sayısı*: 22
  • Journal of Unpublishable Data dergisinde 2018 yılında yayınlanan makalelerin 2020 yılında aldığı atıf sayısı*: 23

        Derginin 2020 yılı etki faktörü=22+23/40+50=0.5

*Değerlendirmede derginin Clarivate Analytics firmasına ait Web of Science (WOS) veri tabanında taranan dergilerde aldığı atıflar kullanılır.

• • Etki faktörünün yüksek olması bir derginin bilimsel açıdan diğerlerinden daha değerli olduğunu ya da o dergide yayınlanan her makalenin bilimsel açıdan çok üst düzeyde olduğunu göstermez. Derginin bastığı makalelerin kapsamı, yayınlanan makale türleri (tarama makaleleri, araştırma makaleleri, vaka raporları, vs) ve derginin kapsama alanındaki araştırmacı sayısı etki faktörünü doğrudan etkiler.
  • Genel olarak Derleme Yazısı (Review) türü yayınlar daha fazla, Vaka Raporu (Case Report) türü yayınlar ise daha az atıf alırlar.
  • Editöre Mektup (Letter to the Editor) ve Kongre Özetleri (Congress Proceedings) türü yayınlar etki faktörünün hesaplanmasında kullanılmazlar.
  • Her yılın dergi etki faktörleri yaklaşık olarak ertesi yılın ortalarında Clarivate Analytics firması tarafından hazırlanan listelerle (Journal Citation Reports [JCR]) duyurulur.

Pek çok yazar kaynak ararken Medline, PubMed ya da Google Scholar gibi veri tabanlarını kullanır. Makalenizi göndermek istediğiniz dergi ne kadar çok veri tabanında yer alıyorsa ve bu veri tabanlarına ulaşım ne kadar kolaysa, makalenizin yayınlandıktan sonra diğer araştırmacılar tarafından bulunması, okunması ve atıf alması ihtimali de o derece yüksek olacaktır. Sadece sağlık alanını kapsayan ya da sağlık alanı da kapsamı içerisine giren başlıca veri tabanları aşağıdaki gibidir:

Üyelik gerekenler:

• • Biological Abstracts (Clarivate Analytics)
  • CAB Abstracts (CAB International)
  • CINAHL (EBSCO)
  • Cochrane Library (Cochrane)
  • EMBASE (Elsevier)
  • Science Direct (Elsevier)
  • Scopus (Elsevier)
  • Web of Science (Clarivate Analytics)

Üyelik gerekmeyenler:

• • Google Scholar (Google)
  • Medline Plus (ABD’deki NLM, NIH ve HHS)
  • PubMed (ABD’deki NLM ve NIH)

Bir makalenin tam metnine ulaşmak ne kadar kolaysa, o makalenin okunma ve atıf alma oranı da o derece artacaktır. Pek çok yayınevi ve dergi yayınladığı makaleleri tam metin olarak göstermek için kurumsal ya da bireysel aboneliği şart koşar ya da makale başına okuma (ya da bilgisayara kaydetme, çıktı alma, vs) ücreti talep eder.

Bazı dergiler açık erişim (open access) yayıncılık politikası izlerler; yani isteyen herkesin herhangi bir abonelik ya da ücret ödeme gerekliliği olmaksızın o dergide yayınlanmış makalelerin tam metinlerine ulaşmasına izin verirler. Açık erişim tüm dünyada yayınevleri ve dergilerin giderek daha fazla tercih ettikleri bir yayıncılık akımıdır. Abonelik tabanlı çalışan bazı dergiler de makalesi yayınlanacak olan yazarlara basım öncesi makalelerini açık erişim olarak yayınlamak isteyip istemediklerini sormakta, eğer yazarlar bu maddi külfeti karşılamayı kabul ederlerse o zaman diğer makaleler açık erişime açılmazken, ödemeyi gerçekleştiren yazarların makaleleri herkesin erişimine açılmaktadır.

• • Açık erişim yayıncılık bilimsel kaynakların herhangi bir engel olmaksızın tüm insanlar tarafından Internet üzerinden okunmasına ve belirli şartlar altında kullanılmasına izin veren bir yayıncılık şeklidir.
  • Açık erişim yayıncılıkta Altın (Gold) ve Yeşil (Green) iki farklı seçenek vardır. Altın olan seçenekte makalenin telif hakları yazarda kalırken, Yeşil olan seçenekte dergi (ya da dergiyi yayınlayan dernek) telif haklarının sahibidir.
  • Açık erişim yayıncılığın gelişmesi ile birlikte ne yazık ki bu durumdan maddi çıkar sağlayan çok sayıda sahte yayınevi ve dergi ortaya çıkmıştır. Makalenizi açık erişim yayıncılık yapan bir dergiye göndermeden önce mutlaka derginin güvenilirliğinden ve kalıcılığından emin olun. Bu konuda daha fazla bilgiye “yağmacı dergiler” başlığı altında ulaşabilirsiniz.

Bazı dergiler makale yayınlamak için herhangi bir ücret talep etmezken, bazı dergiler ise makale inceleme (hakemlik) ücreti, renkli sayfa basım ücreti, basılan sayfa başına ücret gibi farklı başlıklar altında yazarlardan para istemektedir. Bu ücretlerin istenme amacı genel olarak dergilerin maddi yükünün azaltılmasıdır. Son yıllarda artan açık erişim (open access) yayıncılık politikasına katılan bazı dergiler de makalelere tam metin erişimi tüm okurlara ücretsiz olarak sağlayabilmek için yazarlardan makalelerinin basım masraflarını karşılamalarını isteyebilmektedir.

Araştırmacılar için yayın yapmanın önemli bir zorunluluk halini almış olması, ne yazık ki bu alanın da bazı art niyetli yayınevleri ve insanlar tarafından kötüye kullanılmasına ve ücreti karşılığı gönderilen hemen her bilim alanından yayını doğru düzgün bir hakem değerlendirmesinden geçirmeden yayınlayan dergilerin (yağmacı dergiler-predatory journals) ortaya çıkmasına yol açmıştır. Araştırmacıların makalelerini göndermeyi düşündükleri dergiyi bu açıdan değerlendirmesi büyük önem taşımaktadır.

Dergilere gönderilen makalelerin kısa süre içerisinde yayınlanması, hem sonuçların güncelliğini kaybetmeden kullanılabilmesi, hem de araştırıcının makalesini en kısa sürede yayın listesine ekleyerek akademik ilerlemesinde kullanabilmesi açısından önemlidir. Makalenin dergiye sunulması ile basılması arasında haftalar ile yıllar arasında değişebilen süreler geçmektedir. Dergilerin büyük çoğunluğu artık makalelerin ilk gönderilme ve kabul edilme tarihlerini de bilgi olarak makalenin ilk sayfasında yayınlamaktadır. Bazı dergiler ise derginin basılı hali çıkmadan önce makaleleri derginin Internet sayfasında online yayınlayarak makale içeriğine ulaşma sürecini hızlandırma yoluna gitmektedir.

HAZIRLANIYOR

Sistematik taramalar genellikle belirli bir konu hakkında yayınlanmış birincil (primer) çalışmaları toplu halde değerlendiren çalışmalardır. Bu primer çalışmalar da genellikle orijinal araştırma makalelerdir. Sistematik taramalar ve meta-analizler ise ikincil (sekonder) bilgi kaynakları olarak değerlendirilirler. Bu açıdan yapılacak olan sistematik taramalara daha önce yapılan sistematik taramalar ve meta-analizlerden elde edilen bilgileri de dahil etmek çok doğru olmaz.